Potrącenie wzajemnych wierzytelności skutkujące umorzeniem wierzytelności niższej. W myśl przepisu art. 498§1 kodeksu cywilnego – jeśli dwie osoby są jednocześnie względem siebie i dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony.
Warunkiem „potrącenia” jest to, aby przedmiotem obu wierzytelności były pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku oraz aby obie wierzytelności były wymagalne i nadawały się do dochodzenia przed sądem.
Przykładowo można potrącić wierzytelność z umowy pożyczki pieniędzy z wierzytelnością drugiej strony z umowy sprzedaży. Wskutek potrącenia następuje umorzenie obu wierzytelności – do wysokości wierzytelności niższej. Może nastąpić całkowite umorzenie jednej – niższej wierzytelności, a zatem zwolnienie jednej ze stron z obowiązku świadczenia na rzecz drugiej strony. Z kolei strona zobowiązana do świadczenia w wyższej wysokości – zostaje zwolniona z części długu.
Co oznacza, że wierzytelności są wzajemne? Otóż jeżeli jedna osoba jest jednocześnie dłużnikiem i wierzycielem drugiej osoby, a druga osoba jest także jednocześnie dłużnikiem i wierzycielem pierwszej osoby – to możemy rozważać wzajemne potrącenie wierzytelności. Obu stron nie musi przy tym wiązać jakakolwiek umowa.
Nie jest dopuszczalne potrącenie wierzytelności przez dłużnika względem swojego wierzyciela, jaka przysługuje temu dłużnikowi wobec osoby trzeciej. Dla przykładu: nie może dokonać skutecznie potrącenia wierzytelności jeden z małżonków wobec osoby trzeciej, jeśli tej osobie trzeciej przysługuje wierzytelność względem drugiego małżonka.
Jak już była mowa wyżej, jednym z podstawowych warunków dla skutecznego potrącenia jest to, aby przedmiotem świadczenia obu stron były pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone co do gatunku. Oznacza to, że wierzytelności pieniężne mogą być potrącone tylko z wierzytelnościami pieniężnymi. Z kolei wierzytelności dotyczące rzeczy (na przykład o wydanie rzeczy) mogą być potrącone tylko z wierzytelnościami dotyczącymi takich samych rzeczy o takiej samej jakości. Nie jest możliwe dokonanie skutecznego potrącenia przysługującej jednej stronie wierzytelności pieniężnej z przysługującą drugiej stronie wierzytelnością o wydanie rzeczy ruchomych. Natomiast jestem zdania, iż zmiana roszczenia z „o wydanie rzeczy” na roszczenie „o zapłatę wartości tych rzeczy” skutkuje powstaniem wierzytelności wzajemnych i możnością dokonania potrącenia tychże wierzytelności. Takie sytuacje nie są zupełnie odosobnione –dla przykładu można wskazać sytuację, kiedy właściciel lokalu ma wymagalną wierzytelność względem byłego najemcy o zapłatę zaległego czynszu, a najemca – o wydanie pozostawionych w tymże lokalu przedmiotów stanowiących jego własność. Takie wierzytelności (pieniężna i o wydanie) nie nadają się do potrącenia. Jednakże rezygnacja przez byłego najemcę z roszczenia o wydanie i w miejsce to zażądanie zapłaty wartości tychże rzeczy przez wynajmującego – stanowi o możliwości dokonania kompensacji wzajemnych roszczeń najemcy i wynajmującego.
Kolejnym warunkiem potrącenia jest wymagalność obu wierzytelności, czyli prawna możliwość żądania zaspokojenia roszczeń przysługujących obu wierzycielom i dłużnikom zarazem. Wierzytelności są wymagalne, jeśli upłynęły już terminy ich spełnienia. Jednakże w myśl art. 501 kodeksu cywilnego odroczenie wykonania zobowiązania udzielone przez sąd albo bezpłatnie przez wierzyciela nie wyłącza dopuszczalności potrącenia.
Ostatnim z warunków formalnych potrącenia jest zaskarżalność wierzytelności, czyli możliwość ich dochodzenia przed sądem lub przed innym organem państwowym. Jeśli wierzytelności obu stron mogą być przedmiotem roszczeń wysuwanych np. na drodze sądowej – potrącenie jest możliwe.
Przepis art. 502 kodeksu cywilnego wprowadza wyjątek od powyższej zasady. Stanowi on, że przedawniona wierzytelność może być potrącona, jeśli w chwili, gdy potrącenie stało się możliwe, przedawnienie jeszcze nie nastąpiło.
Potracenia dokonuje się poprzez złożenie oświadczenia drugiej stronie. Nie jest tu wymagana żadna szczególna forma. Zatem może być to oświadczenie ustne, ale dla celów dowodowych wiadomym jest, iż forma pisemna jest bardziej wskazana. Oświadczenie o potrąceniu może być złożone również w postaci zarzutu podniesionego w toku postępowania sądowego, np. w odpowiedzi na pozew lub sprzeciwie od nakazu zapłaty.
W myśl art. 499 kodeksu cywilnego skutki złożenia oświadczenia woli o potrąceniu następują z mocą wsteczną od chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe. Oznacza to, iż nie liczą się te fakty, które miały miejsce po tej chwili (między innymi opóźnienie czy zwłoka).
Na koniec kodeks cywilny wymienia w art. 505 wierzytelności, jakie nie mogą być umorzone wskutek potrącenia:
- Wierzytelności nie ulegające zajęciu w postępowaniu egzekucyjnym
- Wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania (np. roszczenia alimentacyjne, renta)
- Wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych
- Wierzytelności co do których potrącenie jest wyłączone przez szczególne przepisy